سیمای تغذیه نوجوانان و جوانان
دوران بلوغ نه تنها با جهش رشد جسمی بلکه با تغییرات خلق و خو و تحولات عاطفی و روانی همراه است نوجوانان شناخت هویت و کسب استقلال را تجربه می کنند. در این دوران توجه آن ها به حفظ ظاهر و تناسب اندام بیشتر جلب می شود و این عوامل رفتارهای غذایی نوجوانان را به شدت تغییر می دهد. حذف بعضی از وعده های غذایی، مصرف تنقلات، غذا خوردن خارج از منزل و علاقه به مصرف غذاهای غیر خانگی از ویژگی های عادات غذایی دوران نوجوانی است که متأثر از خانواده و دوستان و رسانه های جمعی است.
بی نظمی در خوردن غذا
حذف وعده غذایی و برنامه غذایی نامنظم در دوره نوجوانی یک رفتار غذایی شایع است. معمولاً وعده ی صبحانه و ناهار بیشتر از وعده ی شام حذف می شوند و علت عمده ی آن برنامه ی درسی و فعالیت های اجتماعی نوجوانان در طول روز است. محققی به نام Daniel در سال1977 طی مطالعه ای نشان داد که50% نوجوانان دختر و پسر صبحانه نمی خورند. مطالعه ی دیگری نشان داده است اگر چه89% نوجوانان مورد مطالعه از اهمیت مصرف صبحانه آگاه بودند اما فقط 50 درصد آن ها به طور منظم صبحانه می خورند و نخوردن صبحانه با دریافت کم مواد مغذّی همراه بوده است. مشکل نخوردن صبحانه در دختران بیشتر از پسران مشاهده می شود.
استفاده از تنقلات کم ارزش
بخش مهمی از رفتارهای غذایی نوجوانان مصرف بی رویّه ی تنقلات است. این تنقلات معمولاً کم فیبر هستند و از نظر ویتامین A، کلسیم و آهن که برای رشد ضروری است فقیرند. انتخاب صحیح تنقلات به عنوان میان وعده می تواند در دریافت مواد مغذّی مورد نیاز نوجوانان اثر مثبت داشته باشد.
استفاده ی روز افزون از غذاهای آماده و فست فود
استفاده از غذاهای آماده بخصوص در نوجوانان که وقت کافی ندارند معمول است. غذاهای آماده که در فروشگاه ها و اغذیه فروشی ها در دسترس هستند از نظر آهن، کلسیم، ویتامین B، C، A و اسید فولیک فقریند. تقریباً در تمام غذاهای آماده، میزان چربی، کلسترول و سدیم بالا است و در بیش تر آن ها، 50% کالری از چربی تأمین می شود.
رفتارهای تغذیه ای نوجوانان و ارتباط آن با وزن و ظاهر فیزیکی
پیروی از الگوی غذایی غیر طبیعی در دوران بلوغ به علت توجه خاص نوجوانان به ظاهر فیزیکی و داشتن اندام متناسب شایع است. مطالعه ای که در سال1989 توسط Maloney و همکارانش در ایالات متحده آمریکا انجام شده است نشان داده است که از318 دختر و پسر نوجوان 45% مایل بودند که لاغر بشوند و 37% آن ها شروع به کاهش وزن کرده بودند. با افزایش سن نوجوانان، تمایل به کاهش وزن نیز افزایش می یابد. این مطالعه نشان داده است که 70% نوجوانان مورد مطالعه ادعا می کردند که در همین زمان مادران آن ها برای کاهش وزن رژیم غذایی داشته اند. شواهد دیگر نیز پیشنهاد می کند که از اوایل دوران بلوغ توجه به ظاهر و تناسب اندام تشدید می شود. محققین نشان داده اند که 90% نوجوانان مورد مطالعه برای حفظ تناسب اندام و زیبایی ظاهر خود تمایل به کاهش وزن داشته اند.
ترس از چاقی
تحقیقات نشان داده است که چاقی نوجوانی پیامدهای مهم اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی دارد. یک مطالعه ی بزرگ طولی که به مدت7 سال در آمریکا انجام شده است، نشان داده است که در زنانی که از دوران مدرسه و نوجوانی اضافه وزن داشته اند شانس ازدواج کمتر بوده است و میزان درآمد کمتری داشته اند. این یافته ها بیشتر از آن که به وضعیت اجتماعی- اقتصادی بستگی داشته باشد ناشی از نگرش خاص جامعه نسبت به افراد چاق است.
مطالعات اخیر نشان داده است که ترس از چاقی در نوجوانان و محدود کردن دریافت غذا متعاقب آن، نهایتاً کوتاه قدی و تأخیر در بلوغ را به دنبال خواهد داشت. ترس از چاقی در نوجوانان برخلاف بی اشتهایی عصبی (Anorexia nervosa) و بولمیا (bulimia nervosa) که از اختلالات تغذیه ای همراه با علائم بالینی می باشند، علامت واضحی ندارد و به این دلیل که والدین و اطرافیان نوجوان متوجه خودداری او از غذا خوردن به دلیل ترس از چاق شدن نمی شوند، بروز کمبودهای تغذیه ای در این دسته از نوجوانان بیشتر است.
مطالعه ای توسط Moses و همکارانش در سال1989 در آمریکا نشان داده است که 51% دختران کم وزن ادعا کرده اند که به شدت چاق شدن می ترسیده اند و بی توجه به وزن فعلی خود و بدون داشتن اطلاعات تغذیه ای کافی اقدام به کاهش وزن کرده اند.
عوارض رژیم های غذایی برای کاهش وزن در دوره ی بلوغ
اثرات زیان بار کاهش وزن بر سلامتی ممکن است در افرادی که اضافه وزن ندارند اما دریافت کالری خود را به شدت محدود می کنند بیشتر باشد. در این افراد کاهش توده ی عضلانی بیشتر از توده ی چربی است. رژیم غذایی که با محدود کردن وعده های غذایی و یا ناشتایی همراه باشد منجر به کاهش وزن سریع می شود که اساساً به علت کاهش آب بدن و توده ی عضلانی است. اثرات زیان بار رژیم غذایی کاهش وزن در دوره ی بلوغ علاوه بر اختلال رشد، شامل کمبودهای تغذیه ای، اختلالات قاعدگی، ضعف، خستگی، گیجی، افسردگی، تحریک پذیری، یبوست، نداشتن تمرکز حواس و اشکال در خوابیدن است. تنفس بد بو، ریزش مو و خشکی پوست از عوارض رژیم های غذایی با محدودیت شدید کالری است. افزایش خطر ابتلا به سنگ کلیه و صفرا نیز از عوارض جدی تر این گونه رژیم های غذایی است. متأسفانه تأخیر رشد و تأخیر در بلوغ جنسی در اثر دریافت ناکافی غذا با کوتاه قدی غیرقابل جبران در اثر کمبود مواد مغذی به ویژه ریز مغذّی ها گزارش شده است.
39% این موارد با اختلالات غذا خوردن همراه بوده است و اصلاح آن منجر به جبران رشد از دست رفته نشده است.
بنابراین دانش آموزان در سنین بلوغ به ویژه دختران باید بدانند که رژیم های کاهش وزن در این دوره ممکن است منجر به کوتاه ماندن قد شود و علاوه بر آن به علت بروز انواع کمبودهای تغذیه ای، سلامت آنان به خطر می افتد و با مشکلات متعددی که قبلاً شرح داده شد مواجه می شود.
مشکل کمبود ریز مغذی ها در جوانان
کمبود ریز مغذّی های اساسی مانند آهن، ید، روی، ویتامین A از جمله مشکلات تغذیه ای جهان است. آمار غیر قابل باور این کمبودها نشان می دهد که علی رغم اشراف همه جانبه به اثرات سوء آن ها بر سلامت و توسعه و وجود دانش و راهکارهای غلبه بر آن ها هنوز بخش عظیمی از مردم اسیر عواقب این کمبودها هستند.
به طور خلاصه اثرات بهداشتی کمبود ریز مغذّی ها افزایش مرگ و میر و بیماری، پائین آمدن ایمنی و افزایش ابتلا به عفونت، کاهش قدرت یادگیری، اختلال رشد، تغییرات رفتاری بی تفاوتی، بی حوصلگی و زایمان های نارس و خستگی و ضعف و کاهش بازده کاری است.
نتایج آخرین بررسی کشوری انجام شده به نام پورا یا پژوهشی در وضعیت ریز مغذّی ها در سال1381 به منظور تعیین وسعت کمبود در گروه های سنی مختلف در کشور نشان داد که در حدود23 درصد نوجوانان دختر و پسر از کمبود آهن رنج می برند. هم چنین کمبود روی نیز در جوانان در کل کشور نزدیک به30 درصد است در مناطق روستایی با اختلاف معنی داری شیوع بیش از مناطق شهری است. از پیامدهای غیر قابل رؤیت کمبود آهن می توان به کاهش بهره ی هوشی کودکان در حدود10 امتیاز، کاهش قابل توجه در پیشرفت تحصیلی و ضعف جسمانی و خستگی رنج آور در زنان و مردان بزرگسال اشاره کرد که موجب کاهش قدرت تولید و بازدهی کمتر جامعه می شود.
کمبود روی نیز عوارض بهداشتی بی شماری دارد، کمبود روی موجب بی اشتهایی بی حالی، اختلال چشایی و وقفه ی رشد و کوتاه قدی می شود. سیستم ایمنی را تحت مخاطره قرار می دهد و از این طریق مرگ و میر و بیماری را افزایش می دهد هم چنین در نوجوانان تأخیر در بلوغ جنسی و در بزرگسالان موجب اختلالات باروری، اختلال تعادل در راه رفتن، ریزش مو و عوارض پوستی می شود.
شیوع کمبود روی در جوانان14 تا20 ساله ایرانی به تفکیک جنس، مطالعه پورا1380
در نمودار بالا شیوع کمبود روی به تفکیک شهر و روستا در کشور دیده می شود.
فقر آهن کم خونی و کم خونی فقر آهن در گروه سنی جوانان به تفکیک جنس در نمودار زیر نشان داده شده است.
شیوع کم خونی، فقر آهن و کم خونی فقر آهن در جوانان14 تا20 ساله ایرانی به تفکیک جنس، مطالعه پورا1380
کمبود در مناطق جنوبی کشور خصوصاً اقلیم سیستان و بلوچستان، جنوب خراسان و کرمان شدیدتر است و در مناطق روستایی به40 درصد می رسد.
از پیامدهای غیر قابل رؤیت کمبود آهن می توان به کاهش بهره ی هوشی کودکان در حدود10 امتیاز، کاهش قابل توجه در پیشرفت تحصیلی و ضعف جسمانی و خستگی رنج آور در زنان و مردان بزرگسال شاره کرد که موجب کاهش قدرت تولید و بازدهی کمتر جامعه می شود.
در مطالعه ی پورا علاوه بر این دو ریز مغذّی، قد و وزن این گروه سنی و نمایه توده ی بدن یا BMI جوانان نیز اندازه گیری شد و با جامعه ی استاندارد مقایسه گردید. بنا بر این تعریف جوانان لاغر عده ای هستند که نمایه ی توده ی بدنی آن ها برابر یا کمتر از BMI موجود در صدک پنجم است.
جوانان طبیعی یا هنجار عده ای هستند که نمایه ی توده ی بدنی آن ها در دامنه ی مقادیر BMI صدک پنجم تا صدک85 جامعه ی مرجع است.
جوانان پیش چاق یا دارای اضافه وزن از دک85 تا95 جامعه ی مرجع و جوانان چاق عده ای که نمایه ی توده ی بدنی آن ها بیش از مقادیر95 جامعه ی مرجع است.
علاوه بر تحقیق پورا، اطلاعات موجود نشان می دهد کمبود ویتامین D و کلسیم نیز در خانوارهای کشور شایع است. آخرین بررسی مصرف مواد غذایی در کشور که توسط انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی کشور در سال های81-1379 انجام شده است، نشان می دهد در حدود90% خانوارهای کشور کلسیم کافی از برنامه غذایی روانه خود دریافت نمی کنند به عبارت دیگر دچار فقر کلسیم هستند و در مقایسه با نتایج مطالعات سبد غذایی در سال1377 که حاکی از فقر دریافت کلسیم در 40% خانوارهای کشور است نشان از بدتر شدن وضعیت دریافت کلسیم در کشور دارد علت این افزایش مقدار مورد نیاز روزانه کلسیم در استانداردهای بین المللی و هم چنین مصرف ناکافی شیر و لبنیات در خانوارهای کشور است. به نظر می رسد مصرف ناکافی شیر و لبنیات علاوه بر آن که علت عمده ی کمبود دریافت ویتامین A و 2B در کشور است. از عوامل مهم و مؤثر در بروز کمبود کلسیم نیز به شمار می رود.
